BAŃSKA WYŻNA
Historia miejscowości
Miejscowość założona na podstawie królewskiego przywileju z 1532 roku i lokowana na prawie niemieckim przez Prokopa Pieniążka w 1591 roku, była integralną częścią starostwa nowotarskiego. Jędrzej Jarząbek, za czasów Zygmunta III Wazy jako pierwszy udokumentowany wójt Bańskiej przewodził lokalnym sądom, zajmował się daninami i utrzymaniem porządku.
Bańska Wyżna (dawniej Bańska Górna) – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Szaflary (kod pocztowy: 34-424). Historia wsi sięga aż do XVI wieku. Dawniej Bańska Wyżna i Bańska Niżna stanowiły jeden przysiółek Szaflar zwany Bańską. Bańska skupiała się głównie na terenach obecnej Bańskiej Wyżnej (co widać na archiwalnych mapach poniżej).
Nazwa miejscowości pochodzi od drogi prowadzącej do kopalń rud metalu w Tatrach, tak zwanych „bań” lub „baniska”. Jednak są opinie że nazwa Bańska, może pochodzić od „Brzóska Mała”, dzisiejszego osiedla Bańskiej Niżnej zwanego Osiedle Brzyzek (Brzeżek lub Podbrzyskami).
Bańska Wyżna już w 1611 roku wymieniana jest w dokumentach kościelnych parafii w Szaflarach. W 1819 roku wieś stała się częścią dóbr Uznańskich (a dokładniej Tomasza Uznańskiego). Miejscowość należała wówczas do Galicji i była pod panowaniem austriackim. Wieś ta była podobnie jak reszta Podhala związana z uprawom roli i wypasem zwierząt.
Bańska Wyżna (podobnie jak Bańska Niżna, Biały Dunajec, Gliczarów, Maruszyna, Leśnica (Groń), Skrzypne, Zaskale i Ząb (Zubsuche)) wchodziła kiedyś w skład jednej z najstarszych na Podhalu parafii Ludźmierz, a później parafii Szaflary. W 1938 roku erygowana została parafia Biały Dunajec, a Bańska Wyżna weszła w jej skład. Parafia w Bańskiej Wyżnej została utworzona 3 grudnia 2006 roku. Na terenie Bańskiej znajduję się kilka zabytkowych krzyży, więcej w dziale Zabytki.
Mieszkańcy Bańskiej należeli do szeregów armii austriackiej, legionów polskich podczas I wojny światowej, a podczas II wojny światowej walczyli z niemieckim okupantem, w tym ze Słowacką Armią Polową „Bernolák”, która zajęła Podhale już 2. września 1939 roku.
Lokalizacja
Bańska Wyżna leży na Pogórzu Gubałowskim, na północnym grzbiecie Gubałówki.
Wieś składa się z przysiółków: Bustryczany, Gielatówka, Kubaczówka i Pitoniówka, w tym z ulicy Szlak Papieski, ul. Do Cieślów, Osiedle Gielatówka, Osiedle Kubackówka i Osiedle Pitoniówka.
Jest jedną z najwyżej położonych miejscowości w Polsce i stanowi punkt widokowy, z którego roztacza się panorama Tatr, Gorc, Babiej Góry, kotliny nowotarskiej i Orawy. Miejscowość sąsiaduje z następującymi wioskami: Bańska Niżna, Biały Dunajec, Leszczyny, Sierockie, Skrzypne, Czerwienne i Maruszyna. Najbliżej położony miastami są Nowy Targ (12 km) i Zakopane (15 km). Najwyższym wzniesieniem wsi jest Świerków Wierch o wysokości około 907 m n.p.m.
Na terenie Bańskiej Wyżnej możemy spotkać m.in. następujące potoki (rzeki): Krajowy, Florynów, Pitoniowski, Mościska. Wszystkie spotykają się w rzece Biały Dunajec, z tym że Pitoniowski i Mościska wpływają wpierw do rzeki Mały Rogoźnik, a dopiero później do rzeki Biały Dunajec, która docelowo wpada do rzeki Dunajec, następnie Wisły, która wpływa do Morza Bałtyckiego.
Mieszkańcy
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku liczba mieszkańców wsi Bańska Wyżna to 1145 z czego 583 osoby to kobiety, a 562 osoby to mężczyźni. 60% mieszkańców wsi Bańska Wyżna jest w wieku produkcyjnym (18-65 lat), 25,0% w wieku przedprodukcyjnym (0-18 lat), a 15% mieszkańców jest w wieku poprodukcyjnym (65+).
Folklor i tradycje
„Bańscany” (inaczej Górnobańscany, Wyźniobańscany) są góralami podhalańskimi, dlatego tradycyjny folklor góralski i gwarę podhalańską można spotkać tutaj na każdym kroku. Spora ilość dzieci, młodzieży, a także dorosłych mieszkańców Bańskiej należy do zespołu góralskiego Watra oraz do Związku Podhalan, gdzie podtrzymują tradycje śpiewu, muzyki, tańca góralskiego i ubioru (ogółem folkloru górali skalnego Podhala).
Na terenie Bańskiej Wyżnej produkowane są sery regionalne takie jak: oscypek (oszczypek, łoscypek), ser gazdowski (gołka, pucok, brusek, kara), redykołki, korbacze (korbace, korboce), bundz (bunc, grudka). W 2025 roku powstało Koło Gospodyń i Gospodarzy Wiejskich w Bańskiej Wyżnej.
Jedną z miejscowych tradycji jest także przynależność do Ochotniczej Straży Pożarnej, więcej informacji możecie Państwo uzyskać w zakładce OSP.
Lokalne instytucje i przydatne odnośniki
Inne obiekty
Na terenie Bańskiej Wyżnej znajduję się również szkoła podstawowa i przedszkole dla dzieci od lat 3, więcej informacji w zakładce SZKOŁA PODSTAWOWA.
W miejscowości znajdują się liczne kwatery noclegowe i restauracje (które polecamy), co świadczy o jej turystycznym charakterze . W chwili obecnej na terenie Bańskiej Wyżnej znajdują się 4 sklepy spożywczo-przemysłowe.
W okolicach Bańskiej Wyżnej znajdują się liczne atrakcje, takie jak baseny termalne i wyciągi narciarskie z których zalet można skorzystać również w sezonie letnim, gdyż oferują przejazdy widokowe gondolami.
Archiwalne mapy
Galicja i Lodomeria (1779–1783) – Pierwszy przegląd wojskowy
Węgry (1819–1869) – Drugi przegląd wojskowy imperium Habsburgów
Galicja i Bukowina (1861–1864) – Drugi przegląd wojskowy Cesarstwa Habsburgów
Imperium Habsburgów (1869-1887) – Trzeci Przegląd Wojskowy