BAŃSKA WYŻNA
Bańska Wyżna (dawniej Bańska Górna, pierwotnie Bańska) to wieś podhalańska w gminie Szaflary, powiecie nowotarskim, województwie małopolskim (kod pocztowy 34-424). Leży na Pogórzu Gubałowskim, na północnym grzbiecie Gubałówki, na wysokości mniej więcej 740–907 m n.p.m., z najwyższym wzniesieniem Świerków Wierch ok. 907 m n.p.m. To jedna z najwyżej położonych miejscowości w Polsce, z rozległą panoramą Tatr, Gorców, Babiej Góry, Kotliny Nowotarskiej i Orawy. Sąsiaduje z Bańską Niżną, Białym Dunajcem, Leszczynami, Sierockim, Skrzypnym, Czerwiennym i Maruszyną. Do centrum Nowego Targu jest ok. 12 km, do Zakopanego ok. 15 km.
Wieś ma układ łańcuchowy – zabudowa ciągnie się wzdłuż grzbietu i dróg grzbietowych, typowo dla osad na Pogórzu Gubałowskim. Bańską Wyżną tworzą przysiółki Bustryczany, Gielatówka, Kubaczówka, Pitoniówka oraz ulice, takie jak; Szlak Papieski, Do Cieślów, osiedla Gielatówka, Kubaczówka, Pitoniówka. Przez teren Bańskiej płyną potoki Krajowy, Florynów, Pitoniowski i Mościska, odprowadzające wody do Białego Dunajca, dalej do Dunajca, Wisły i Morza Bałtyckiego. Teren jest stosunkowo żyzny jak na tę wysokość, z przewagą łąk, pastwisk i pól na dawnych polanach leśnych.
Najdawniejsze ślady i początki osadnictwa
Chociaż dla Bańskiej nie przeprowadzono badań archeologicznych, to w najbliższej okolicy (Szaflary, Biały Dunajec, okolice Nowego Targu) odnotowano ślady osadnictwa od późnego neolitu i wczesnej epoki brązu. Wskazuje to, że grzbiety, na których leży dzisiejsza Bańska, mogły być sezonowo użytkowane (polowania, wypas), choć brak dowodów na stałą osadę przed średniowieczem.
Od średniowiecza Podhale kolonizowano dwutorowo: przez polskie rycerstwo i klasztory oraz przez pasterzy wołoskich, którzy przynieśli model gospodarki wysokogórskiej, oparty na transhumancji owiec. Bańska wpisuje się w ten schemat – z polan i hal pasterskich stopniowo powstała stała wieś na grzbiecie.
Lokacja wsi i etymologia nazwy
Początki Bańskiej są ściśle związane z kolonizacją królewszczyzn w starostwie nowotarskim. Za punkt wyjścia uznaje się królewski przywilej z 1532 roku Zygmunta I Starego, który otworzył drogę do osadnictwa „na surowym korzeniu” w lasach nad Białym Dunajcem. W 1580 roku pojawia się pierwsza znana wzmianka o osadzie pod nazwą „Banyjska”. W 1591 roku Andrzej Prokop Pieniążek, dzierżawca szaflarski, dokonał formalnej lokacji Bańskiej na prawie niemieckim (magdeburskim), wyznaczając łany sołtysie i zobowiązania chłopów.
Pierwszym znanym z nazwiska sołtysem był Jędrzej Jarząbek, działający za Zygmunta III Wazy. Pełnił funkcję sędziego, ściągał daniny, dbał o porządek, korzystając z tzw. „trzeciego grosza” z kar sądowych. Z tradycją łączy się go także z wyprawą do króla po „cyrkiel” – dokument wyznaczający granice polany Żywczańskie w Tatrach, co pokazuje udział mieszkańców Bańskiej w sporach o hale tatrzańskie.
Nazwa „Bańska” ma kilka konkurencyjnych wyjaśnień. Najczęściej przyjmuje się związek z drogą prowadzącą do dawnych kopalń rud metali w Tatrach – tzw. „bań” lub „banisk” – stąd nazwa miała oznaczać wieś leżącą przy drodze „do bań”. Druga hipoteza wiąże nazwę z określeniem „Brzóska Mała” / „Brzyska Mała”, odnoszącym się do dzisiejszego osiedla Bańskiej Niżnej Brzyzek (Podbrzyskami). Istnieją też luźne pomysły o węgierskim źródle nazwy, ale nie mają one porządnych podstaw źródłowych.
Bańska w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
W epoce przedrozbiorowej Bańska była wsią królewską w kluczu szaflarskim starostwa nowotarskiego. Gospodarka opierała się na rolnictwie wysokogórskim (żyto, owies, później ziemniaki) i pasterstwie owiec oraz bydła. Mieszkańcy mieli prawo wypasu na tatrzańskich halach, m.in. na Hali Upłaz, a konflikty o granice pastwisk ze starostami i sąsiednimi wsiami były stałym elementem lokalnej historii.
Struktura społeczna była typowa: kmiecie na łanach, zagrodnicy, chałupnicy i służba. Rozwijało się drobne rzemiosło (ciesielka, bednarstwo, kowalstwo, obróbka wełny owczej), głównie na potrzeby własne i okolicznych wsi. Brak złóż metali na miejscu sprawia, że ewentualne powiązanie nazwy wsi z własnymi kopalniami jest bardzo mało prawdopodobne – kluczowe były raczej kopalnie w Tatrach, do których prowadziły szlaki przez Bańską.
Zabory, Galicja i dobra Uznańskich
W 1770 roku, jeszcze przed I rozbiorem, tereny starostwa nowotarskiego, w tym Bańska, zostały zajęte przez Austrię w ramach tzw. kordonu sanitarnego, a w 1772 roku formalnie weszły w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. Wieś stała się galicyjską osadą w powiecie nowotarskim, podlegając prawu austriackiemu i administracji cyrkularnej.
W latach 1818–1819 dobra szaflarskie, obejmujące m.in. Bańską, Biały Dunajec, Gliczarów, Murzasichle, Poronin, Skrzypne, Szaflary i Zaskale, przeszły w ręce rodziny Uznańskich herbu Jastrzębiec, a dokładniej Tomasza i Honoraty Uznańskich. W praktyce oznaczało to przejście spod bezpośredniej władzy starosty królewskiego pod władzę prywatnego dziedzica. Uznańscy czerpali dochody z lasów, hal, propinacji i czynszów, a jednocześnie byli obecni w życiu Tatr (m.in. Adam Uznański w Towarzystwie Tatrzańskim).
XIX wiek to dla Bańskiej czas przeludnienia, biedy i wysokich obciążeń podatkowych. Część mieszkańców brała udział w ruchach niepodległościowych (m.in. w wydarzeniach 1846 roku), wielu emigrowało zarobkowo do miast i do USA. Pieniądze z emigracji pozwoliły na budowę pierwszych murowanych domów na przełomie XIX i XX wieku. Rozwój kolei (linia Kraków–Zakopane przez Szaflary, ukończona w 1899 roku) poprawiła komunikację całego regionu, pośrednio także Bańskiej.
W tym czasie krystalizuje się podział na Bańską Górną i Bańską Dolną. Wraz z zajmowaniem coraz wyżej położonych pól i polan wieś „rozwarstwiła się” przestrzennie; część niżej położona związała się później mocniej z Szaflarami, a część wyższa – dzisiejsza Bańska Wyżna – zachowała bardziej pasterski, konserwatywny charakter.
I wojna światowa i II Rzeczpospolita
W czasie I wojny światowej mieszkańcy Bańskiej jako poddani austriaccy trafiali do armii cesarsko–królewskiej, a część – zgodnie z podhalańską tradycją niepodległościową – wstępowała do Legionów Polskich. Wśród nich był Wojciech Sieczka, żołnierz Legionów Józefa Piłsudskiego, a na jego cześć wzniesiono na Sieczkowym pamiątkowy krzyż. Po 1918 roku wieś znalazła się w granicach odrodzonej Polski (województwo krakowskie). Dobra Uznańskich stopniowo traciły znaczenie i były parcelowane; coraz więcej gospodarstw stawało się własnością chłopów, choć wciąż mocno rozdrobnioną.
W 1907 roku we wsi otwarto szkołę, co radykalnie przyspieszyło proces upowszechniania oświaty i likwidacji analfabetyzmu. W 1938 roku erygowano parafię Biały Dunajec, do której Bańska (zarówno Niżna, jak i Wyżna) została włączona.
II wojna światowa
We wrześniu 1939 roku Podhale zostało zajęte przez Słowacką Armię Polową „Bernolák”, a sama Bańska znalazła się pod okupacją niemiecką w ramach Generalnego Gubernatorstwa. Mieszkańców dotknęły rekwizycje, obowiązkowe kontyngenty i wywózki na roboty przymusowe do Rzeszy.
Region objęto akcją „Goralenvolk”, w ramach której okupacyjne władze niemieckie próbowały wykreować z górali rzekomo odrębną „narodowość góralską” sprzyjającą III Rzeszy. W uzasadnieniach Niemcy powoływali się m.in. na tezę, że górale mają pochodzenie zbliżone do ich własnego, wywodząc rzekome związki z Celtami. Jako argument przywoływano m.in. motywy obecne w tradycyjnych ozdobach – zwłaszcza w spinkach góralskich. Jednak w Bańskiej, jak i całym Podhalu dominowała postawa lojalności wobec Polski, a działalność kolaboracyjna spotykała się z dystansem. Wieś stanowiła zaplecze dla partyzantki działającej w Gorcach i Tatrach.
PRL – elektryfikacja, rozdział wsi i geotermia
Po wojnie Bańska znalazła się w województwie krakowskim, powiecie nowotarskim, gminie Szaflary. Reforma rolna formalnie znacjonalizowała duże majątki, ale w samej wsi dominowały niewielkie gospodarstwa chłopskie, więc zmiana miała raczej charakter formalny. Lata 50. i 60. przyniosły elektryfikację, rozbudowę sieci dróg i stopniową mechanizację rolnictwa.
W okresie PRL uporządkowano też podział administracyjny: dawną Bańską formalnie rozdzielono na Bańską Niżną i Bańską Wyżną jako dwie odrębne wsie i sołectwa. Tradycyjne pasterstwo owiec zaczęło stopniowo ustępować hodowli bydła mlecznego i pracy zarobkowej poza rolnictwem.
Lata 80. to także początek „rewolucji geotermalnej”: w rejonie Bańskiej wykonano odwierty badawcze (m.in. otwór Bańska IG-1), odkrywając jedne z najzasobniejszych wód termalnych w Polsce. Na bazie tych zasobów powstały ciepłownie geotermalne i baseny termalne w okolicznych miejscowościach, co po 1989 roku wyraźnie wpłynęło na jeszcze szybszy rozwój turystyki Bańskiej Wyżnej.
Transformacja po 1989 roku i współczesność
Po 1989 roku gospodarka wsi przeszła klasyczną podhalańską zmianę: rolnictwo i pasterstwo przestały być jedynym filarem utrzymania. Coraz większą rolę odgrywają budownictwo, transport, usługi, turystyka i wynajem pokoi. Wieś stała się „tańszą” alternatywą dla Zakopanego, Bukowiny Tatrzańskiej i Białki Tatrzańskiej.
Według Narodowego Spisu Powszechnego 2021 Bańska Wyżna liczy 1145 mieszkańców, w tym 583 kobiety i 562 mężczyzn. Około 60% ludności jest w wieku produkcyjnym, 25% w przedprodukcyjnym, 15% w poprodukcyjnym. Od końca lat 90. zanotowano wyraźny wzrost liczby mieszkańców, także dzięki napływowi osób spoza regionu, przyciąganych walorami krajobrazowymi.
Parafia, kościół i instytucje publiczne
Historycznie Bańska należała najpierw do jednej z najstarszych podhalańskich parafii w Ludźmierzu, później do parafii Szaflary, a od 1938 roku do parafii Biały Dunajec. Samodzielna parafia w Bańskiej Wyżnej pod wezwaniem Matki Bożej Fatimskiej została erygowana 3 grudnia 2006 roku dekretem kard. Stanisława Dziwisza. Kościół, wznoszony w latach 1986–1995, ma charakterystyczny wystrój autorstwa Władysława i Krzysztofa Trebuniów-Tutków; w świątyni znajduje się m.in. krzyż, przy którym modlił się Jan Paweł II w 1997 roku.
We wsi działa Szkoła Podstawowa, Ochotnicza Straż Pożarna, Związek Podhalan oraz zespół regionalny „Watra”. W 2025 roku powstało Koło Gospodyń i Gospodarzy Wiejskich w Bańskiej Wyżnej, wspierające m.in. produkcję lokalnych serów i organizację wydarzeń kulturalnych.
Struktura społeczna, rody i codzienność
Tradycyjnie społeczność Bańskiej stanowiła niemal w całości warstwa chłopsko–góralska: właściciele małych gospodarstw, zagrodnicy, chałupnicy i robotnicy sezonowi. Najbardziej znanym historycznym rodem są Jarząbkowie (wójt Jędrzej Jarząbek), ale lokalnie funkcjonuje wiele rodzin zakorzenionych we wsi od pokoleń.
Obecnie struktura zawodowa jest zróżnicowana: rolnicy, hodowcy, przedsiębiorcy turystyczni, budowlańcy, pracownicy usług i sektora publicznego. Wielu mieszkańców dojeżdża do pracy do Nowego Targu i Zakopanego lub wyjeżdża sezonowo do krajów UE.
Gospodarka, rolnictwo, geotermia i turystyka
Do połowy XX wieku podstawą gospodarki Bańskiej było rolnictwo i pasterstwo: uprawa owsa, żyta, ziemniaków, kapusty, hodowla owiec i bydła oraz wytwarzanie serów (oscypek, gołka, redykołka, bundz, korbace). Wspólnotowy wypas na halach i łąkach dóbr szaflarskich kształtował krajobraz kulturowy wsi.
Dziś rolnictwo ma często charakter „agroturystyczny”, a produkcja serów stała się elementem oferty turystycznej. Rozwój geotermii w sąsiednich miejscowościach (Szaflary, Bańska Niżna, Chochołów) stworzył dodatkowe miejsca pracy i przyciągnął turystów, którzy chętnie korzystają z noclegów w Bańskiej Wyżnej. Wieś jest dobrą bazą wypadową do basenów termalnych oraz okolicznych stacji narciarskich (Suche, Białka Tatrzańska, Bukowina Tatrzańska, Gliczarów Górny i inne).
Folklor, gwara i dziedzictwo
Mieszkańcy Bańskiej, zwani Bańscanami (Górnobańscany, Wyźniobańscany), są częścią góralskiej społeczności Podhala. Na co dzień słychać tu gwarę podhalańską, szczególnie bogatą w słownictwo pasterskie pochodzenia wołoskiego. Tradycyjny strój góralski, muzyka, taniec i śpiew wielogłosowy są żywe zwłaszcza w działalności zespołu „Watra”, Związku Podhalan i podczas świąt kościelnych oraz rodzinnych.
Bańska Wyżna słynie także z regionalnych serów: oscypka, sera gazdowskiego (różne formy gołki), redykołek, korbaczy i bundzu. W krajobrazie zachowały się przydrożne krzyże i kapliczki, w tym XIX-wieczna dzwonniczka loretańska („burzówka”) naprzeciwko kościoła oraz kamienny krzyż na Cieślowym. Część starej drewnianej zabudowy w stylu podhalańskim nadal tworzy charakterystyczną scenerię wsi.
Inne obiekty
W miejscowości znajdują się liczne kwatery noclegowe i restauracje (które polecamy), co świadczy o jej turystycznym charakterze . W chwili obecnej na terenie Bańskiej Wyżnej znajdują się 4 sklepy spożywczo-przemysłowe.
W okolicach Bańskiej Wyżnej znajdują się liczne atrakcje, takie jak baseny termalne i wyciągi narciarskie z których zalet można skorzystać również w sezonie letnim, gdyż oferują przejazdy widokowe gondolami.
Archiwalne mapy
Galicja i Lodomeria (1779–1783) – Pierwszy przegląd wojskowy
Węgry (1819–1869) – Drugi przegląd wojskowy imperium Habsburgów
Galicja i Bukowina (1861–1864) – Drugi przegląd wojskowy Cesarstwa Habsburgów
Imperium Habsburgów (1869-1887) – Trzeci Przegląd Wojskowy