Historia miejscowości
Bańska Wyżna (dawniej Bańska Górna) – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w gminie Szaflary (kod pocztowy: 34-424). Historia wsi sięga aż do XVI wieku. Dawniej Bańska Wyżna i Bańska Niżna stanowiły jeden przysiółek Szaflar zwany Bańską. Bańska skupiała się głównie na terenach obecnej Bańskiej Wyżnej (co widać na archiwalnych mapach poniżej).
Miejscowość założona na podstawie królewskiego przywileju z 1532 roku i lokowana na prawie niemieckim przez Prokopa Pieniążka w 1591 roku, była integralną częścią starostwa nowotarskiego. Jędrzej Jarząbek, za czasów Zygmunta III Wazy jako pierwszy udokumentowany wójt Bańskiej przewodził lokalnym sądom, zajmował się daninami i utrzymaniem porządku.
Nazwa miejscowości pochodzi od drogi prowadzącej do kopalń rud metalu w Tatrach, tak zwanych „bań”. Jednak są i opinie że nazwa Bańska pochodzi od „Brzóska Mała”, dzisiejszego osiedla Bańskiej Niżnej zwanego Osiedle Brzyzek (Brzeżek lub Podbrzyskami).
Bańska Wyżna już w 1611 roku wymieniana jest w dokumentach kościelnych parafii w Szaflarach. W 1819 roku wieś stała się częścią dóbr Uznańskich (a dokładniej Tomasza Uznańskiego). Miejscowość należała wówczas do Galicji i była pod panowaniem austriackim. Wieś ta była podobnie jak reszta Podhala związana z uprawom roli i wypasem zwierząt.
Bańska (podobnie jak Biały Dunajec, Gliczarów, Maruszyna, Leśnica (Groń), Skrzypne, Zaskale i Ząb (Zubsuche)) wchodziła kiedyś w skład jednej z najstarszych na Podhalu parafii Ludźmierz, a później parafii Szaflary. W 1938 roku erygowana została parafia Biały Dunajec, a Bańska Wyżna weszła w jej skład. Parafia w Bańskiej Wyżnej została utworzona 3 grudnia 2006 roku.
Mieszkańcy Bańskiej należeli do szeregów armii austriackiej, legionów polskich podczas I wojny światowej, a podczas II wojny światowej walczyli z niemieckim okupantem, w tym ze Słowacką Armią Polową „Bernolák”, która zajęła Podhale już 2. września 1939 roku.
Archiwalne mapy
Galicja i Lodomeria (1779–1783) – Pierwszy przegląd wojskowy
Węgry (1819–1869) – Drugi przegląd wojskowy imperium Habsburgów
Galicja i Bukowina (1861–1864) – Drugi przegląd wojskowy Cesarstwa Habsburgów
Imperium Habsburgów (1869-1887) – Trzeci Przegląd Wojskowy
Lokalizacja
Bańska Wyżna leży na Pogórzu Gubałowskim, na północnym grzbiecie Gubałówki.
Wieś składa się z przysiółków: Bustryczany, Gielatówka, Kubaczówka i Pitoniówka, w tym z ulicy Szlak Papieski, ul. Do Cieślów, Osiedle Gielatówka, Osiedle Kubackówka i Osiedle Pitoniówka.
Jest jedną z najwyżej położonych miejscowości w Polsce i stanowi punkt widokowy, z którego roztacza się panorama Tatr, Gorc, Babiej Góry, kotliny nowotarskiej i Orawy. Miejscowość sąsiaduje z następującymi wioskami: Bańska Niżna, Biały Dunajec, Leszczyny, Sierockie, Skrzypne, Czerwienne i Maruszyna. Najbliżej położony miastami są Nowy Targ (12 km) i Zakopane (15 km). Najwyższym wzniesieniem wsi jest Świerków Wierch o wysokości około 907 m n.p.m.
Na terenie Bańskiej Wyżnej możemy spotkać m.in. następujące potoki (rzeki): Krajowy, Florynów, Pitoniowski, Mościska. Wszystkie spotykają się w rzece Biały Dunajec, z tym że Pitoniowski i Mościska wpływają wpierw do rzeki Mały Rogoźnik, a dopiero później do rzeki Biały Dunajec, która docelowo wpada do rzeki Dunajec, następnie Wisły, która wpływa do Morza Bałtyckiego.
Inne obiekty
Na terenie Bańskiej Wyżnej znajduję się również szkoła podstawowa i przedszkole dla dzieci od lat 3, więcej informacji w zakładce SZKOŁA PODSTAWOWA.
W miejscowości znajdują się liczne kwatery noclegowe i restauracje (które polecamy), co świadczy o jej turystycznym charakterze . W chwili obecnej na terenie Bańskiej Wyżnej znajdują się 3 sklepy spożywczo-przemysłowe i sklep z wypożyczalnią strojów regionalnych.
W okolicach Bańskiej Wyżnej znajdują się liczne atrakcje, takie jak baseny termalne i wyciągi narciarskie z których zalet można skorzystać również w sezonie letnim, gdyż oferują przejazdy widokowe gondolami.
Mieszkańcy
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku liczba mieszkańców wsi Bańska Wyżna to 1145 z czego 583 osoby to kobiety, a 562 osoby to mężczyźni. 60% mieszkańców wsi Bańska Wyżna jest w wieku produkcyjnym (18-65 lat), 25,0% w wieku przedprodukcyjnym (0-18 lat), a 15% mieszkańców jest w wieku poprodukcyjnym (65+).
Folklor i tradycje
„Bańscany” (inaczej Górnobańscany, Wyźniobańscany) są góralami podhalańskimi, dlatego tradycyjny folklor góralski i gwarę podhalańską można spotkać tutaj na każdym kroku. Spora ilość dzieci, młodzieży, a także dorosłych mieszkańców Bańskiej należy do zespołu góralskiego Watra oraz do Związku Podhalan, gdzie podtrzymują tradycje śpiewu, muzyki, tańca góralskiego i ubioru (ogółem folkloru górali skalnego Podhala).
Na terenie Bańskiej Wyżnej produkowane są sery regionalne takie jak: oscypek (oszczypek, łoscypek), ser gazdowski (gołka, pucok, brusek, kara), redykołki, korbacze (korbace, korboce), bundz (bunc, grudka).
Jedną z miejscowych tradycji jest także przynależność do Ochotniczej Straży Pożarnej, więcej informacji możecie Państwo uzyskać w zakładce OSP.
Ciekawostki
Z Bańskiej Wyżnej pochodzi również kilku znanych w świecie muzyki osób, m.in. Piotr Topór (Zespół Zbóje), Małgorzata Babiarz (Megitza). Obiecującym skoczkiem narciarskim (w kombinacji norweskiej) z Bańskiej Wyżnej jest Andrzej Szczechowicz.
Warto wspomnieć także, że w filmie „Ostatni Górale” oraz programie „Górale” występuje m.in. mieszkaniec Bańskiej – Stanisław Babiarz „Kaprol” wraz z synem. Natomiast w programie „Zamiana żon” mogliśmy zobaczyć Andrzeja i Larysę T., którzy także są mieszkańcami Bańskiej Wyżnej. Z kolei w programie „Ugotowani” brał również udział mieszkaniec Bańskiej – Piotr Topór.
Inne informacje
Jeśli szukasz aktualnych wiadomości i ogłoszeń dotyczących Bańskiej Wyżnej, skorzystaj z zakładki OGŁOSZENIA.
Rozkład jazdy busów z Bańskiej Wyżnej do Zakopanego lub Nowego Targu znajduję się w zakładce ROZKŁAD JAZDY BUSÓW.
Nieoficjalna strona na Facebooku: facebook.com/profile.php?id=100081455799908
Sołtys Bańskiej Wyżnej – Marcin Trebunia, tel. +48 601 372 542
Ten artykuł jest dostępny także w języku angielskim, kliknij tutaj.